Wat overkomt honderden tienermeisjes in Iran?

Op een foto is te zien hoe een Iraanse vrouw, ietwat ineengezakt in haar kampeerstoel, voor zich uit staart. Met haar rechterhand ondersteunt ze haar hoofd. Haar blik is gericht op de schoolpoort waar haar dochter ’s ochtends in blauw uniform door wandelde. Tot de schooldag voorbij is, zal de vrouw tussen de geparkeerde auto’s op straat blijven wachten. Nu het land al wekenlang wordt geteisterd door een reeks mysterieuze incidenten op meisjesscholen, is ze bezorgd.

De voorbije maanden zijn al honderden leerlingen uit verschillende steden in het ziekenhuis beland met vergiftigingsverschijnselen. Verschillende media spreken van minstens duizend gevallen. Maar ook dat kan een conservatieve schatting zijn. Vorig weekend waren alleen al op zaterdag minstens tachtig scholen het doelwit van vermoedelijke gasvergiftigingen.

Te midden van die ‘dramatische stijging’, zoals de ngo Critical Threats Project het in haar dagelijkse update verwoordde, is de Iraanse vrouw niet de enige die ongerust is dat haar kind in een schooltragedie verwikkeld raakt. Amin, een dertiger uit Teheran die om veiligheidsredenen anoniem wil getuigen, noemt de situatie gekmakend. ,,We zijn voortdurend gestrest’’, zegt hij aan de telefoon. ,,We kennen allemaal iemand die lesgeeft of les volgt. We weten niet met welke kracht die monsterlijke aanvallen op de scholen afkomen. Maar één ding is zeker: er gebeurt iets en het treft honderden meisjes.’’

Ook een vriendin van Amin, die als leerkracht in Ardebil werkt, belandde in het ziekenhuis. ,,Na enkele dagen is ze naar huis gegaan. Uit schrik om gearresteerd te worden, durft ze niet te vertellen wat er binnen de schoolmuren is gebeurd.’’

Rotte mandarijnen

Ali Portabatabai, journalist bij het lokale nieuwsmedium Qom News, was een van de eersten die het nieuws naar buiten bracht, begin december. In de religieuze stad Qom, in het noordwesten van Iran, werden op 30 november achttien scholieren opgenomen in het ziekenhuis met ademhalingsproblemen, hartkloppingen en pijn in hun armen en benen. Twee weken later liep het aantal op naar 51 scholieren. Lokale media spitsten zich toe op het incident, maar nationale aandacht bleef uit. ,,In het begin leek het erop dat de verwarming tilt sloeg’’, zegt Amin. ,,Veel klaslokalen worden nog op traditionele wijze verwarmd met gaskachels.’’ Al snel spraken lokale autoriteiten in Qom van een koolmonoxidevergiftiging.

,,Toch bleef de zaak verdacht’’, zegt Amin. ,,Toen de vergiftigingen zich over het hele land begonnen te verspreiden, wisten we het zeker. Dit zijn georganiseerde aanvallen.’’

Sinds midden februari dook de dubieuze gifzaak op in tientallen scholen – waaronder ook lagere scholen, slaapzalen van vrouwelijke universiteitsstudenten en jongensscholen – in 25 van de 31 provincies. Artsen zien telkens dezelfde symptomen terugkeren: misselijkheid, kortademigheid en duizeligheid. Meestal mogen de meisjes na enkele uren of dagen het ziekenhuis verlaten. Maar sommigen belanden opnieuw in het ziekenhuis met andere fysieke klachten. Op Twitter vertelt een Iraniër uit de provincie Yazd in een filmpje over de situatie op het spoed. ,,Deze meisjes hebben ademhalingsproblemen’’, zegt hij, ,,en hun bloeddruk is te laag.’’

Alles begint met een onaangename geur. ,,Het was alsof iemand met insectenspray had gespoten’’, vertelt een leerling uit de stad Mashad in een filmpje op Twitter. Andere getuigen over de geur van rotte mandarijnen of bleekwater. ,,Het rook net naar vergif’’, gaat het meisje door. ,,Sommige klasgenoten kregen hoofdpijn, werden kortademig en vielen flauw. Brandweermannen brachten hen naar het ziekenhuis.’’ Ook de 17-jarige dochter van Farhad Raisi Nasab werd in januari naar het ziekenhuis gebracht. Aan de Iraanse nieuwssite BBC Persian legt Nasab uit hoe hij zijn dochter zag achteruitgaan.

,,Eerst dachten we dat ze een beet had op haar been. Maar de pijn ging niet weg. Toen hebben we een onderzoek laten uitvoeren, maar de dokter kon uit het MRI-onderzoek niets afleiden. Hij zei dat de oorzaak wellicht lag bij een teveel aan stress en druk. Toen ik hoorde dat dit ook op andere scholen is gebeurd, heb ik mijn werk stopgezet om in de kwestie te duiken. Geen enkele lokale instantie kon mij een duidelijke verklaring geven. Door de stress zijn mijn haren wit geworden en verliest mijn dochter haar. Ze voelt zich beter, maar gaat nog niet naar school. Ze heeft problemen aan haar linkeroog.’’

‘Biologische terreur’

Sommige dokters linken de symptomen aan lichte pesticiden op basis van organofosfaat, een zenuwgas dat in bepaalde doses dodelijk kan zijn. Alastair Hay, professor milieutoxicologie aan de Universiteit van Leeds, heeft via onafhankelijke bronnen de resultaten van enkele bloedtesten bekeken. Aan de BBC vertelde ze dat er geen gifstoffen werden ontdekt. Maar momenteel is er onvoldoende informatie om vergiftigingen uit te sluiten, en omgekeerd. ,,Sommige gassen kunnen vluchtig zijn’, zegt Jan Tytgat, toxicoloog en professor aan de Katholieke Universiteit Leuven. ,,Die kunnen snel weer verdwijnen, waardoor ze niet meer gedetecteerd worden in de lucht of in de urine van de patiënt.’’

De verklaring wordt ook (deels) gezocht bij ‘massahysterie’ of collectieve paniek. Bij Mass Sociogenetic Illness (MPI), een fenomeen dat zich vaker voordoet bij kinderen en vrouwen, ontstaan ziekteverschijnselen zonder een medische verklaring.

De vermoedelijke vergiftigingen vinden plaats in de nasleep van de turbulente protestbeweging die zich als een olievlek over het land verspreidde na de brute dood van de Koerdisch-Iraanse Mahsa Amini (22). De bloedige repressie kostte al het leven aan honderden demonstranten, onder wie ook tientallen tieners en kinderen. Op de sociale media duiken verschillende filmpjes op van leerlingen die hoesten, huilen en in paniek roepen dat ze niet willen sterven.

Veel mensenrechtenorganisaties en activisten vrezen dat een grondig onderzoek zal uitblijven. Maar zonder onderzoek naar wat er binnen de schoolmuren is gebeurd, blijft het gissen. Veel Iraniërs geloven dat de ‘biologische terreur’ een collectieve wraakactie is van het Iraanse regime en diens Revolutionaire Garde, die generatie Z willen straffen vanwege haar rol bij de protestbeweging. Voor de eerste keer in de protestgeschiedenis van Iran riepen ook kinderen en tieners het theocratische regime een halt toe. Ze liepen zonder hoofddoek op straat, wierpen de tulband van moellahs af, schreeuwden met hun schelle kinderstemmen ‘vrouw, leven, vrijheid’ en staken hun middelvinger op naar de hoogste leider. ,,Bij sommigen leeft ook de vrees dat de aanvallen een manier zijn om een nieuw gas uit te testen dat de oproerpolitie kan gebruiken bij toekomstige protesten’’, zegt Amin.

Talibanideologie

De aankondiging die president Ebrahim Raisi onlangs maakte over een onderzoek, boezemt dan ook weinig hoop in bij de bevolking. Over de inhoud van zo’n onderzoek is nog niets gecommuniceerd, officiële verslagen van toxicologen zijn er niet. Er is dus nog geen hard bewijs voor wat de vergiftigingen veroorzaakt.

Zelf spreekt het regime van ‘biochemische aanvallen’ die ‘buitenlandse vijanden’ hebben gepland. Maar het heeft maanden geduurd voor er een officiële melding kwam. Sterker nog, de voorvallen leken een non-issue voor het regime. Als het regime zelf niet achter de vermeende aanvallen zit, dan knijpt het wellicht een oogje dicht voor de daders. Omdat de eerste voorvallen plaatsvonden in religieuze steden zoals Qom – tevens het epicentrum – Mashad en Ardabil, wijzen velen naar religieuze extremisten. De protestbeweging heeft een momentum gecreëerd voor extremisten om, geïnspireerd op de talibanideologie, meisjes ervan te weerhouden naar school te gaan.

Ouders die aan schoolpoorten antwoorden eisen of protesteren, worden weggestuurd of gearresteerd. Ook studenten die filmpjes maken van de chaotische taferelen of journalisten die over het verhaal schrijven – zoals Portabatabai, de journalist uit Qom – worden door de politie meegenomen. Wie een beetje aandacht op de zaak probeert te vestigen, krijgt veel weerstand. Bij een bespreking over de begroting in het parlement probeerde Seyed Ghani Nazari, vertegenwoordiger van de stad Khalkhal, de aanvallen ter sprake te brengen, maar hij werd voortdurend onderbroken. ,,Wat moet ik doen als er studenten in Khalkhal in het ziekenhuis belanden? Het is mijn taak om de overheid te vragen dit te onderzoeken. Mijn telefoon staat roodgloeiend.’’

De stilte die de hardliners rond de gifzaak proberen te bewaren, zaait niet alleen angst maar voedt ook de frustraties. Vorige week riepen verschillende activisten en informele vakbondsgroepen op om te demonstreren aan het parlement in Teheran en aan het onderwijsdepartement. De nationale lerarenbond beschuldigde het regime, dat geen gebrek heeft aan geavanceerd beveiligingsmateriaal, ervan niets tegen de voorvallen te doen. ,,We hebben een sterk vermoeden dat de aanvallen gericht zijn op de Women Life Freedom-beweging, om meisjes en hun families schrik aan te jagen.’’ Maar het regime heeft de protesten, die voor het eerst na een periode van twee maanden in tientallen steden tegelijkertijd waren uitgebroken, lamgelegd.

Pas vorige week maandag – meer dan drie maanden na het eerste voorval – heeft ayatollah Ali Khamenei zich uitgesproken over de incidenten. Sindsdien heeft de politie het aantal arrestaties opgevoerd. Op de staatstelevisie beschreef Khamenei de incidenten als ,,onvergefelijke misdaden’’ die gericht zijn op ,,de meest onschuldige groep in de samenleving’’. Hij riep de Iraanse autoriteiten op zich serieus over de kwestie te buigen. ,,Als bewezen wordt dat de aanvallen opzettelijk zijn, moeten de daders tot de doodstraf worden veroordeeld.’’

Alleen al in januari en februari werden zeker 94 mensen geëxecuteerd in Iran, een forse toename in vergelijking met vorig jaar. Mensenrechtenorganisatie Amnesty International spreekt van ‘executies op angstaanjagende schaal’. Inmiddels hebben een vader en een dochter op de staatstelevisie een gedwongen bekentenis afgelegd dat zij verschillende scholen in de provincie Lorestan hebben aangevallen. Zij riskeren nu de doodstraf.