Het idee voor zijn film over kunstschilders in Groningen ontstond in het UMCG. Pieter de Hart had voor RTV Noord een podcastserie gemaakt over specialisten in het universitaire ziekenhuis. Knappe koppen in Groningen die slimme dingen doen. Toen dat op zijn einde liep, wilde hij met een andere liefhebberij aan de slag: de schilderkunst.

Naar kunstenaars kun je luisteren. Maar wat ze maken, moeten worden gezien. Dus kwam programmamaker De Hart uit bij film. En niet voor het eerst. In 2010 maakte hij al een documentaire over Henk Helmantel.

‘Straks zijn ze er misschien niet meer’

,,Henk Helmantel, Matthijs Röling – die grote Groningse kunstschilders, ze leven nog”, zegt De Hart in een van de opnamestudio’s van RTV Noord waar de documentaire Gronings licht wordt voorvertoond. ,,Straks zijn ze er misschien niet meer. We kunnen nu nog met ze praten.”

Maar waarover?

,,In de film die ik eerder met Helmantel maakte vertelt hij over het bestaan van een Groninger richting in de schilderkunst, over belangstelling voor het realisme en figuratieve kunst. Het bestaan van die richting zou te maken hebben met het Gronings licht. Dat vond ik interessant genoeg om een film aan op te hangen.”

Vervolgens kwam De Hart voor de vraag te staan wie hij in zijn documentaire aan het woord moest laten. Hij besloot directeur Han Steenbruggen van museum Belvédère om advies te vragen, maar schoof bijna alle suggesties terzijde. ,,Ik wilde vooral kunstenaars laten zien bij wie ik een gevoel heb en van wie ik denk dat hun werk bij het publiek aanslaat. Ik ben een ouderwetsche kunstliefhebber. Met abstracte kunst kan ik niet veel.”

Kunstenaars en kunstkenners aan het woord

Zo kwam hij uit bij Matthijs Röling (1943), Henk Helmantel (1945), Geurt Busser (1947), Anke Roder (1964) en Isabella Werkhoven (1969). En voor de duiding bij voornoemde Han Steenbruggen, criticus Eric Bos, kunsthandelaar Richard ter Borg en kunsthistorica Annemiek Rens. Samen vertellen ze over het beeldende kunstklimaat in Groningen, over onderlinge verschillen en overeenkomsten, over werkwijze en opvattingen.

Gronings licht opent met beelden van de Waddenzee. Daarmee wordt direct naar iets cruciaals verwezen. Zonder de zee zou het licht in Groningen – en in Friesland – gelijk zijn aan dat van Drenthe en Noord-Brabant.

Anke Roder, die in Zandeweer woont en werkt, wijst in de film op de leegte, de vlakte en de strakke lijnen van het Noord-Groninger landschap, en vertelt hoe het letterlijke einde van het land haar composities beïnvloedt. De in Leeuwarden geboren Geurt Busser heeft van licht en water de hoofdbestanddelen gemaakt van aquarelschilderijen die op zijn boot op de wadden ontstaan.

Studenten die hun draai niet konden vinden

Pratend over de hoge concentratie realistisch schilderende kunstenaars draagt Henk Helmantel artistieke en economische motieven aan. Hij vertelt hoe eind jaren 60, begin jaren 70 een groep studenten op kunstacademies elders zijn draai niet kon vinden. Ze ontdekten dat in Groningen nog volgens klassieke tradities werd lesgegeven en waagden de trek naar het Noorden omdat de huizen daar destijds ‘bijna niks’ kostten.

Volgens Matthijs Röling moet bij het ontstaan van een ‘Groninger richting’ de invloed van het toeval niet worden uitgevlakt. Tegelijkertijd geeft hij toe dat zijn aanwezigheid een rol van betekenis heeft gespeeld. Zelfs schildert hij wegens een lichamelijk defect al jaren niet meer. In de jaren 70 gaf hij les op Academie Minerva, later werd hij docent bij de Klassieke Academie. ,,Ik heb nogal wat mensen opgeleid. Je zou kunnen zeggen dat het mijn schuld is,” zegt hij.

Ook Isabella Werkhoven werd opgeleid op Minerva. Ze schildert figuratief. Ze woont en werkt in Groningen. Haar onderwerpen haalt ze uit haar directe omgeving. Als De Hart vraagt of ze tot de Groningse realisten gerekend mag worden, antwoordt ze ontkennend. ,,Nee. Daar heb ik mij nooit tot hoeven te verhouden. Voor mijn gevoel is dat een groep die op zichzelf staat. Daar heb ik niets mee.”

Groningen is opera, Drenthe is operette

Toch speelt licht, zoals bij alle schilders, een bepalende rol in haar werk. ,,Licht is alles”, vertelt Werkhoven. ,,Ik maakte laatst op zaterdagavond tegen zonsondergang een wandeling door de wijk. Alles leek gehuld in filmlicht. Raar onwerkelijk licht, dat je net even niet weet wat er gebeurt. Dat soort momenten probeer ik vast te leggen.”

In de ogen van handelaar Richard ter Borg is het landschap doorslaggevender. Hij citeert de late Ploeg-schilder Arie Zuidersma, die in Zuidlaren woonde en ook in Groningen werkte. ,,Zuidersma zei: ‘Als ik in Groningen schilder, schilder ik opera. Als ik in Drenthe schilder, schilder ik operette. Groningen is klei en roemte. Groningen is groots. Als je in de zomer goed om je heen kijkt verschillen Groningen en Italië niet veel van elkaar.”

Oftewel: kunst leidt tot verbeelding.