Vakbondsvoorzitter Piet Fortuin: 'Deze crisis verbleekt alle voorgaande. We gaan een heel diep dal in'

Op de schouders van de vakorganisaties rust een grote verantwoordelijkheid. ,,We moeten het schip in het midden houden. Anders gaan de mensen gekke dingen doen.’’

Iedere donderdag komen ze in Den Haag bij elkaar, de voorzitters van werkgevers en werknemers. Aan de grote vergadertafel van minister Wouter Koolmees praten ze over banen en over miljarden. En om nu te zeggen dat de vooruitzichten verbeteren.. ,,Nou, nee.’’

Half maart verwachtten ze een V-vormige crisis; kort en diep en daarna een pijlsnel herstel. Inmiddels weten ze beter. ,,Het wordt L-vormig. Dit gaat nog jaren duren.’’

De zes mannen zijn Hans de Boer (VNO-NCW), Marc Calon (LTO), Jacco Vonhof (MKB Nederland), Han Busker (FNV), Nic van Holstein (VCP) en Piet Fortuin (CNV).

Het tij keerde razendsnel

Fortuin is sinds januari voorzitter van Vakcentrale CNV. Bij zijn aantreden lag er een zonnige toekomst in het verschiet. De bomen groeiden tot in de hemel. ,,De werkgevers hadden de afgelopen jaren goed voor zichzelf gezorgd. Nu was het de beurt aan de werknemers.’’

Het tij keerde razendsnel. De afgelopen maand kwamen er 40.000 nieuwe werklozen bij. De werkloosheid zal de komende maanden omhoog spuiten. ,,Deze crisis verbleekt alle voorgaande. We gaan een heel diep dal in.’’

Fortuin kan soms met verbazing terugkijken op die eerste weken. Wopke Hoekstra lanceerde zijn eerste steunpakket. ‘Ik heb diepe zakken’, zei de minister van financiën. In luttele dagen kantelde alles. Het zal tot 2024 of 2025 duren voordat het aantal banen in Nederland weer terug is op het oude niveau.

Nu is Piet Fortuin van nature een optimistisch mens. Hij draagt kleurige sokken en aan de muren in zijn Drachtster huis hangen bontgekleurde schilderijen. Maar een werkloosheid die in een maand omhoog schiet van 2,9 naar 3,4 procent? ,,Dat is historisch. Ik vind het zorgelijk. Dat kenden we zelfs niet in 2008.’’

De Drachtster betwijfelt of iedereen wel beseft hoe ernstig het is. De grootste klappen moeten immers nog komen. De horeca kan doordraaien op amper 40 procent van de oorspronkelijke omzet. Evenementen, beurzen en festivals komen niet. Heineken, Sligro, Hanos, het zal overal pijn doen. De industrie verwacht de grootste problemen in het derde en vierde kwartaal. Een werkloosheid van 7 of 8 procent ligt daarna in de rede. ,,Voor de Kerst raakt dit honderdduizenden werklozen.’’

Zelden zo relevant

Op die wekelijkse donderdagen, aan die tafel van Koolmees, mag Fortuin mede aan de knoppen draaien. Zelden was de functie van een vakbondsvoorzitter zo relevant. Want crisis is één, de hervorming van de arbeidsmarkt is een belangrijke tweede.

De commissie-Borstlap waarschuwde het kabinet in januari onverholen voor het immense aantal flexwerkers in Nederland dat groter is dan waar ook in Europa. Flexwerkers (2 miljoen, plus 1 miljoen zzp’ers) bouwen geen buffers op en staan als eerste op straat. Ze zijn het stootkussen van de economie. ,,Je ziet werkelijkheid worden waar Borstlap voor waarschuwde. Dit raakt als eerste de rafelranden van de arbeidsmarkt; de jongeren, de flexwerkers.’’

De komende maanden zullen ook mensen met vaste contracten op straat komen te staan, en als de economie ooit weer aantrekt, zo tegen 2025, zal het voor een grote groep 55-plussers ,,heel ingewikkeld’’ worden om ooit nog emplooi te vinden.

De Nederlandse arbeidseconomie leunde vanouds op het Rijnlands model, dat model van marktordening waarbij de factoren arbeid, kapitaal en sociale vraagstukken eendrachtig samen optrekken. De laatste decennia kropen er in sneltreinvaart Angelsaksische elementen in. De macht van het kapitaal kreeg de overhand.

Al gauw klinkt dan het woord ‘solidariteit’. Fortuin kan daar op zichzelf niet zo veel mee. Want wat is solidariteit? ,,Solidariteit in woord belijden is iets anders dan het ook concreet dóen.’’

Hij ziet het in de praktijk. Loonwerkers bekreunen zich vooral om hun eigen baan en hypotheek. ,,Mensen willen in woorden best solidair zijn, maar ze willen het effect ervan in hun directe omgeving kunnen terugzien. Pas als je begint over hun eigen zoon of dochter, dan snappen ze het. Solidariteit moet herkenbaar zijn.’’

‘De angst is groot’

Het regent momenteel klachten bij het callcentrum van het CNV. Vakantiegeld wordt niet uitbetaald. Toeslagen worden stopgezet, zelfs de zondagstoeslag. Vakantiedagen worden afgenomen. ,,Er zijn werkgevers die gebruikmaken van deze crisis.’’ Werknemers voelen zich op hun werkplek niet meer veilig en zijn als de dood dat de vakbond hun namen doorspeelt. ,,De angst is groot.’’

In overleg zijn werknemers van kleine bedrijven soms best genegen om hun vakantiegeld te laten uitsmeren over meerdere maanden. ,,Maar als je praat over een bedrijf als AON, met tweeduizend werknemers, de meeste hoger opgeleid, dan is het gesprék daarover niet eens.’’

Fortuin is ervan overtuigd dat 95 procent van de werkgevers alles goed probeert te regelen. ,,Werkgevers zijn net mensen; 5 procent maakt er een zootje van. Dat is de categorie werkgevers die denkt: ik ben de baas. En die categorie heeft nu vrij spel. Want iedereen is bang.’’

Dan komt opnieuw de solidariteit bovendrijven, het domein waarop de vakbonden zich bewegen. ,,Op het moment dat je iets gedaan wilt krijgen zul je het met elkaar moeten doen. Maar dan moet je je wél organiseren. In de Rotterdamse haven, ik heb daar twaalf jaar gewerkt, zijn de beste arbeidsvoorwaarden. Dat is niet voor niets. In de horeca is het wildwest. Daar werken 400.000 mensen, maar ze zijn niet georganiseerd.’’

Het CNV heeft 250.000 leden, de FNV nog geen miljoen. Op een beroepsbevolking van 9,3 miljoen is dat niks.

,,Zeker. Wij zijn onvoldoende in staat gebleken om mensen aan ons te binden. We moeten laten zien dat het anders kan. Misschien hebben we dat in het verleden wel te veel nagelaten.’’

In de maand april groeide het ledenaantal van het CNV met honderden stuks ten opzichte van het jaar daarvoor. Vooral jongeren sloten zich aan. Fortuin kijkt met een jaloers oog naar zijn collega’s in België. Zij kregen er in één klap 52.000 leden bij. België is een belangrijk voorbeeld. Daar voeren de vakbonden ook de sociale zekerheid uit; de ww wordt uitbetaald via de voordeur van de vakbeweging. ,,De relevantie van vakbonden is er veel groter.’’

Hij wil dat in Nederland veranderen. ,,Vakbonden betaalden in het verleden de vakantiebonnen uit in de bouw en in de land- en tuinbouw. Ze gaven die taak weg aan het GAK en aan het UWV. Ik vind dat vakbonden moeten terugkeren op de arbeidsmarkt en op de markt voor de sociale zekerheid.’’

(Tekst gaat verder onder de foto)

Prominenter aanwezig zijn

Het is het belangrijkste ijzer dat de vakbonden momenteel in het vuur hebben bij minister Koolmees. De eerste voorzichtige stap was de reparatie van het derde ww-jaar dat in 2019 werd afgesproken. Mensen krijgen het via de vakbonden.

,,We moeten prominenter aanwezig zijn. Van werk naar werk, van begeleiden naar omscholing, wij moeten dat niet langer overlaten aan anonieme vakfabrieken als het UWV die je eigenlijk amper helpen. En we moeten dat ook niet overlaten aan commerciële dienstverleners, zoals de Randstad’en, want bij hen draait het om geld verdienen.’’

,,Dat gesprek moeten we voeren, samen met de FNV. En dat gesprek wórdt gevoerd. We moeten ons gezicht weer laten zien.’’

De bonden meldden zich voor een deel van de 50 miljoen euro aan scholingsbudget die het kabinet beschikbaar stelde in de NOW-regeling 2.0. ,,Wíj moeten de mensen helpen om naar een andere baan toe te gaan. Niet alleen de cao afsluiten. En niet alleen een jurist toeschuiven als er iets niet klopt.’’

Een uur geleden had Fortuin video-overleg met de programmacommissie van de VVD. De partij polste welke onderwerpen hij in het verkiezingsprogramma wil terugzien. ,,Ik heb dit gedropt. Het kabinet is er enthousiast over, alleen zijn ze nog niet zo ver. Maar deze crisis laat alles versnellen.’’

Op het ministerie ligt een concreet plan van FNV en CNV om uitvoering te geven aan een klein stukje uitvoering van die 50 miljoen euro. Het wordt de lakmoesproef. ,,Wat ons betreft moet dit straks gaan gelden voor de hele arbeidsmarkt. Dan heb je het over een compleet nieuwe vorm van dienstverlening.’’

Kunnen de vakbonden dat aan?

,,Natuurlijk. Bij het CNV experimenteren we via de bv James. Die doet niet anders dan loopbaanadvisering. Samen met de FNV kunnen we dat heel erg opschalen.’’

Het is voor iedereen beter, denkt Fortuin. ,,Je ziet het in Scandinavië. In Zweden en Denemarken zit de vakbeweging veel meer op de positie van scholing en omscholing. Dat werkt reactiverend.’’

Dan die arbeidsmarkt. Flexwerkers vliegen er massaal uit. Er zijn coronahaarden in slachthuizen waar migranten werken tegen een minimumloon. Dat zijn geen positieve beelden.

Fel: ,,Nederland is Europees kampioen flexibiliteit en daar moeten we ons voor schamen! Dat is niet iets om trots op te zijn. Arbeid is in Nederland heel goedkoop. Die distributiecentra’s langs de snelwegen in Brabant en Limburg, die staan daar niet voor niks. Bol.com belevert heel België vanuit Nederland, omdat nachtarbeid in Nederland zo makkelijk en goedkoop is.’’

,,De Jumbo, de Ahold, ze drijven op kinderarbeid. Ga maar eens in België kijken. Daar zijn supermarktbanen gewoon regulier werk. Hier zetten we onze kinderen in. We wisten al dat het scheef zat, maar het wordt nu herbevestigd.’’

Nederland telt tussen de twintig en dertig soorten flexconstructies. Niet dat hij iets tegen flexwerken heeft, benadrukt Fortuin. ,,Maar flex is bedoeld voor de opvang van ziekte en voor seizoenspatronen. Het kan er bij mij nog steeds niet in dat PostNL de pakketjes laat bezorgen door zelfstandigen. Dat zijn gewoon werknemers.’’

Waar waren de vakbonden toen dit gebeurde?

,,We hebben het allemaal laten gebeuren. En de overheid heeft het maximaal gefiscaliseerd. Zelfs voor een leraar geschiedenis is het aantrekkelijk gemaakt om zelfstandige te worden. Dat deugt niet. Dat is bizar. Dat kom je in Europa nergens tegen.’’

De schaarste op de arbeidsmarkt liet ,,asociale aspecten het systeem insluipen’’. ,,Mensen kunnen dat systeem weer terug veranderen. Daar geloof ik in. Let maar op: heel veel zelfstandigen kiezen straks de weg naar loondienst. Iedereen is er nu wel van overtuigd dat onze arbeidsmarkt ziek is.’’

,,Het is aan de politiek, en zeker aan een volgend kabinet, om structurele hervormingen door te voeren. Werkgevers moeten het belang van arbeid weer onder ogen zien. Anders wordt die foute 5 procent bevestigd in zijn argumentatie.’’

Fortuin pleit voor een herinrichting van het belastingstelsel met een stop op ,,die vastgelopen toeslagensystematiek’’. We moeten belasting op arbeid verschuiven naar belasting op kapitaal. ,,Nederland hoort geen belastingparadijs te zijn voor ondernemers. Op onderdelen kunnen we ons meten met de Kaaimaneilanden.’’

Eerlijke arbeidsverhoudingen

Met een harde dreun komt Nederland bij zinnen. Zelfs een leek snapt inmiddels dat het niet handig was om vitale productieonderdelen te verpatsen aan China en India. Wat de CNV-voorzitter voor ogen staat is een duurzamere wereld. Eenvoudiger kan hij het niet omschrijven. ,,En dan heb je het dus ook over eerlijke arbeidsverhoudingen. In SER-verband denken we daar nadrukkelijk over na.’’

We zijn doorgeschoten met aanbestedingen. ,,Water, elektriciteit, openbaar vervoer, je moet dat niet allemaal willen aanbesteden. Want iedere aanbesteding heeft in zich dat iéts goedkoper moet.’’

Fortuin hoopt dat de crisis de aanzet vormt voor een nieuwe vorm van de economie. ,,Waarin we meerwaarde geven aan thuiswerken. Aan een betere balans tussen werk en privé en zorg. Aan meer waardering voor zorg en publieke taken. Maar voor hetzelfde geld leren we niet, hè. En vallen we over een paar jaar gewoon weer terug in oud denken en in oud handelen.’’

U bent een optimist.

,,Zeker. Ik denk dat mensen de wereld kunnen veranderen. En ik denk dat we hier van leren.’’

Tussen de Haagse overleggen en de talloze videovergaderingen door probeert hij grip te krijgen op de machinaties in de samenleving die aanstaande zijn. Toen Pim Fortuyn in 2002 werd vermoord was hij vakgroepbestuurder in de metaalelektro in Noord-Nederland. Die tijd staat hem nog scherp op het netvlies. ,,Er waren die nacht allemaal kleine brandjes in Den Haag. Er dreigde iets van een volksopstand. In potentie, en gevoegd bij een hoge werkloosheid, kan dat weer gebeuren.’’

Er ligt een zware taak op de schouders van de vakbonden en de werkgevers. ,,Het poldermodel is belangrijker dan ooit tevoren, zeker nu de politiek zo versplinterd is. We moeten met elkaar zorgen dat het schip in het midden blijft. Mensen rijden in een tunnel zonder licht. We moeten hen perspectief bieden. Anders gaan ze gekke dingen doen.’’

,,Als we deze crisis niet goed managen, dan kan het twee kanten op. Ofwel de mensen worden apathisch en haken af, ofwel de mensen vluchten naar de flanken. Dan wint het populisme. Dat leidt tot reactionair gedrag.’’

Inktzwart scenario

Op de donderdagse tafel van Koolmees liggen diverse modellen. Volgens een inktzwart scenario telt Nederland tegen de Kerst 1 miljoen werklozen, zijn alle cao-overleggen stilgelegd, is de loonsverhoging 0 en blijft de arbeidsmarkt op de oude manier georganiseerd.

Volgens een optimistisch scenario is de werkloosheid beheersbaar, worden er cao’s afgesloten met behoud van koopkracht, is er een teruggekeerde waardering voor vitale sectoren, en wordt de arbeidsmarkt niet meer volledig op flexbanen georganiseerd.

,,Vanuit een crisis vinden altijd innovaties plaats. Je mag hopen dat deze in elk geval leidt tot maatschappelijke innovaties. Je ziet dat al bij jongere generaties. Die stellen vragen. Die zeggen: joh, hoe heeft dit allemaal kunnen gebeuren? Het antwoord is dan eigenlijk best beschamend.’’

Het tweede NOW-pakket is net gepresenteerd. Voor vandaag staat er vanuit Drachten nog een handvol videovergaderingen op de agenda. Grinnikend: ,,Dat scheelt ontiegelijk veel reistijd’’.

Fortuin, geboren in Aldeboarn, kijkt als landelijk voorman nog altijd met een extra wakend oog naar de Friese economie. Die baart hem zorgen, ook in deze tijd. ,,Kwetsbaar, heel erg gericht op het mkb, behoudend, te weinig internationaal. Je ziet ook mooie dingen hoor, zoals het innovatiecluster rond Philips Drachten, maar dat zijn de pareltjes. Friesland moet minder afhankelijk worden van de traditionele sectoren. Met recreatie en toerisme alleen gaan we het niet redden.’’

Het is zaak om kennis te behouden en om kennis op te bouwen. ,,Je zult de ramen en deuren moeten openzetten naar Europa.’’ Dat geldt voor heel Noord-Nederland; Fortuin noemt het ,,bizar’’ hoe samenwerken voor sommige provinciaal bestuurders hier ,,schijnbaar nog heel moeilijk is’’.

,,Het kabinet wil zich investerend uit de crisis helpen. Nou, zorg dat je die Lelylijn hier naartoe krijgt! Dan ben je binnen een uur van Groningen in Amsterdam. Dan hoef je als hoogopgeleide niet meer te verhuizen. Dan verlicht je de woningdruk in het westen van het land.’’

En als die spoorlijn niet komt?

,,Dan blijft het Noorden een regio waar het goed wonen is. En dat is niet genoeg. Het moet hier geen rustoord worden voor pensionado’s.’’