Grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer: wat moet de baas daarmee? 'Een baas die zegt: ik kijk ernaar en kom over een maand bij je terug, deugt niet'

„Eigenlijk is er maar één persoon waar je naar moet kijken, en dat is naar degene die de macht heeft. Een hoofdredacteur, of hoofdredactie. De mensen die maar één taak hebben: zijn mijn werknemers veilig?”

Het is maandagavond 13 maart, aan het woord is presentatrice Merel Westrik. Met vier andere vrouwen uit de mediawereld zit ze aan de talkshowtafel van Eva Jinek. Aanleiding voor het gesprek: de misstanden achter de schermen bij NOS Sport en de column daarover van oud-profwielrenner Marijn de Vries in NRC. Ook zij is aangeschoven.

In de column, die enkele dagen eerder voor opschudding zorgde, schrijft De Vries over haar ervaringen met grensoverschrijdend gedrag in haar tijd als wieleranalist bij het tv-programma De Avondetappe . Een inmiddels oud-collega sprak tegen haar over ‘wijven neuken’. Achter haar rug om zou hij hebben gezegd dat ook zij ‘een flinke beurt nodig heeft’. Ze zegt meerdere keren iets van het gedrag, schrijft ze in haar column, maar het haalt niets uit.

Ook een melding bij haar eindredacteur verandert de situatie niet. De Vries is het met Westrik eens. „De leiding heeft gefaald.”

Misstanden bij The Voice, DWDD en NOS Sport

Sinds vorig jaar misstanden bij The Voice en De Wereld Draait Door aan het licht kwamen, en vorige week die bij NOS Sport, groeit de aandacht voor grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer. Steeds vaker spreken vooral vrouwen en mensen met een niet-westerse achtergrond zich uit over hoe leidinggevenden of collega’s met hen zijn omgegaan. Pestgedrag, seksuele intimidatie, racisme of seksisme dat ooit werd genegeerd of weggelachen, wordt niet langer geaccepteerd. Een beerput lijkt te zijn opengetrokken.

In de nasleep stellen bedrijven en organisaties in allerijl vertrouwenspersonen aan, of brengen deze beter onder de aandacht bij het personeel. Sommige organisaties sturen hun medewerkers op awareness -training, om grensoverschrijdend gedrag te herkennen en ermee om te leren gaan.

Je kunt zeggen dat je daarmee de verantwoordelijkheid bij medewerkers legt. Maar wat is de rol van de leidinggevende en de directie? Hoe kunnen zij grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar maken, en belangrijker, voorkomen?

‘Werkgevers denken dat de wet vrijblijvend is’

Volgens jurist Caroline Koetsenruijter zijn veel organisaties te laks in het zorgen voor een veilige werkomgeving. „We hebben al sinds 1994 de Wet Arbeidsomstandigheden en nog steeds denkt bijna de helft van de bedrijven dat deze wet vrijblijvend is. Dat hebben we met elkaar geaccepteerd.”

De voormalig onderzoeker aan de Universiteit Leiden doet sinds vijf jaar onderzoek naar agressie door buitenstaanders (externe agressie) en medewerkers onderling (interne agressie). Inmiddels geeft ze met haar eigen bedrijf onder meer trainingen en advies over conflicten en grensoverschrijdend gedrag. In april verschijnt het boek Giftig gedoe op de werkplek dat ze samen met expert sociale veiligheid Hans van der Loo schreef.

De term grensoverschrijdend gedrag vindt Koetsenruijter overigens ‘omfloerst en vaag’. „We hebben het hier over heftige verbale agressie, over seksueel geweld, over iemand stelselmatig vernederen, buitensluiten, discrimineren. Ik wil dat we het uit de schimmige taal halen. Het is interne agressie als jij met je poten aan een collega zit of die vernedert vanwege een andere culturele achtergrond.”

‘Mag ik als manager nog wel zeggen dat ze een mooie jurk aan heeft?’

Ze ziet het vooral misgaan bij de houding van veel leidinggevenden. „Het is vaak laissez-faire -leiderschap. Dat is niets anders dan incompetent overleven. Het zijn leiders die vooral geen risico’s willen nemen. Die dus niet gaan corrigeren.”

Terwijl de stap om je als medewerker uit te spreken over ongewenste omgangsvormen groot is, zegt Mathieu Weggeman, hoogleraar organisatiekunde aan de TU Eindhoven. Een melding maken kan immers snel voelen als ‘klikken’. „Als een baas vervolgens zegt: ‘Ik zal er eens naar kijken en over een maand hoor je van me’, dan is dat een slechte leider. Die deugt niet.”

Heeft dat te maken met onwil, of weten leidinggevenden gewoonweg niet hoe ze met zulke klachten om moeten gaan? Twee jaar geleden was dat misschien het geval, zegt Weggeman. „Maar inmiddels hebben we veel casussen gehad en zijn er zoveel congressen, artikelen, boeken en programma’s over ongewenst gedrag, dat je niet meer kunt zeggen dat je niet wist dat het zo belangrijk was.”

Vooral oudere leiders zijn zich volgens Weggeman nog niet altijd bewust van de veranderde tijdgeest. „Managers die al heel lang op dezelfde stoel zitten, zoals je nu bij de omroepen ziet, hebben het altijd op dezelfde manier gedaan. En dat ging goed, vinden zij. Mogen ze dan nu opeens niet meer tegen iemand zeggen dat ze een leuke jurk aan heeft? Kan dat een andere betekenis krijgen? Ze moeten iets afleren, en er moet iets nieuws voor in de plaats komen.”

‘We moeten gaan leiden, en niet met een lange ij’

Alle cursussen en aandacht ten spijt, kan grensoverschrijdend gedrag eigenlijk wel helemaal worden uitgebannen? Nee, zeggen zowel Weggeman als Koetsenruijter. Wel kan ongewenst gedrag volgens laatstgenoemde zoveel mogelijk worden voorkomen, ‘door het beest in de bek te kijken’. „We zullen moeten gaan leiden, en niet met een lange ij. Dat betekent risico’s nemen.”

Een leidinggevende hoeft volgens Koetsenruijter na het lezen van dit verhaal niet te denken dat hij of zij heeft gefaald of ongeschikt is. „Ik zou het juist omdraaien; we leren nu pas wat leiderschap inhoudt. Het betekent vooral veiligheid bieden, zorgen dat de mensen in je team zich durven uit te spreken, een risico durven te nemen, maar elkaar ook een compliment kunnen geven en elkaar helpen. Je moet leiders hebben die dat ondersteunen en het goede voorbeeld geven.”

Toch gaan ook medewerkers niet helemaal vrijuit, want ook zij moeten hun oren en ogen beter openhouden om grensoverschrijdend gedrag tegen te gaan. Koetsenruijter hoopt dat mensen eerder gaan ingrijpen bij grensoverschrijdend gedrag. „Niets doen is geen optie. De schade wordt alleen maar groter als je het voor je uitschuift. Laten we hopen dat we hiervan leren. De goegemeente accepteert deze onzin niet meer. Het moet stoppen.”