Dwangsom houdt overheid bij de les

Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Ankie Broekers-Knol (VVD) heeft het onzalige plan opgevat om dwangsommen af te schaffen bij het niet op tijd beslissen in asielzaken. Daarom heeft ze begin juni een tijdelijke wet ‘opschorting dwangsommen IND’ ingediend, die op korte termijn door het parlement gejaagd moet worden. De Raad van State heeft nog net advies mogen uitbrengen, maar adviesorganen zoals de Adviescommissie Vreemdelingenzaken (ACVZ), die de wettelijke taak heeft te adviseren in vreemdelingenrechtelijke aangelegenheden, is overgeslagen. Niettemin heeft ACVZ zich kritisch met de kwestie bemoeid.

Aan consultatie heeft de regering al helemaal niet gedaan. Op 17 juni heeft de Kamer verslag uitgebracht, al twee dagen later had de staatssecretaris haar reactie klaar. Opvallend daarin is dat de uitgekeerde dwangsommen veel lager blijken te zijn dan de voorheen aangegeven 30 à 40 miljoen euro. In 2016 ging het om een bedrag van 293.000 euro, in 2019 was er opeens een sprong naar 6,6 miljoen euro. Daarnaast stond in haar reactie dat de staatssecretaris het vaste voornemen had om de dwangsom in alle gevallen van de Vreemdelingenwet, dus niet alleen in asielzaken, in deze kabinetsperiode nog definitief af te schaffen.

De dwangsom is in 2009 ingesteld voor de volle breedte van bestuursrechtelijke besluiten en dient ertoe de overheid aan de wettelijke regels over beslistermijnen te houden. Wat hebben die termijnen voor zin als de overheid er zich toch niet aan hoeft te houden? De dwangsom moet een beetje pijn doen om het openbaar bestuur bij zijn eigen les te houden.

Gebakken peren

En wat doet het bestuur als het echt pijn gaat doen? Het schaft de dwangsom af en schort die op. Dat is al gebeurd met de dwangsom in zaken van de Wet Openbaarheid Bestuur, de WOB-zaken, die vaak eindeloos getraineerd worden.

Nu is de IND aan de beurt, vooruitlopend op een algemene afschaffing van de dwangsom voor deze dienst. De regeling dwangsom was al drie jaar uitgesteld voor de IND, tot 2012, om hem de gelegenheid te geven zich erop in te stellen. Dat is dus faliekant mislukt.

De overschrijding van de termijnen door de IND is te wijten aan zijn opzet en financiering. Als er weinig asielaanvragen zijn, wordt de dienst ingekrompen. En als er een nieuwe golf komt, zit men met de gebakken peren, de lopende aanvragen en te weinig personeel.

Op basis van aanbevelingen die door de staatssecretaris zijn overgenomen, zal aan de inrichting van de IND gesleuteld worden om de efficiëntie en slagkracht ervan op te voeren. Ik zou zeggen: meteen doorvoeren, dan zijn dwangsommen niet meer of in elk geval minder vaak nodig.

Drogredenen

Wat voert de staatssecretaris nog meer aan voor haar spoedmaatregel? De balans is zoek: de asielzoekers krijgen al voeding, onderdak, medische verzorging, gratis rechtshulp, en dan ook nog dwangsommen incasseren? Schaamteloos en ondankbaar! Die zaken hebben natuurlijk niets met elkaar te maken. Ook asielzoekers mogen de overheid aan de wet houden.

Ten slotte brengt de staatssecretaris naar voren dat het behandelen van dwangsomvorderingen ook nog eens capaciteit kost, waardoor de zaken zelf nog minder snel worden afgehandeld. Commentaar overbodig.

Als klap op de vuurpijl werd in mei in een brief aangekondigd dat de beslistermijn in asielzaken zal worden verlengd van zes maanden naar een jaar. Dat zal het aantal klachten over overschrijding van de beslistermijn behoorlijk doen slinken, het ongeduld van asielzoekers drastisch doen toenemen en strijd met de Europese Procedurerichtlijn opleveren.

Het kabinet zegt te zoeken naar andere, wel werkzame, prikkels. Flink de dwangsom verhogen, zou ik zeggen. Het is beschamend om te zien hoe de overheid omgaat met haar eigen onvermogen. Het is natuurlijk aan het bestuur zelf te wijten dat stelselmatig termijnoverschrijdingen plaatsvinden in het bestuursrecht, zoals bij de IND.

In plaats van te zorgen dat de IND structureel voldoende middelen krijgt om zijn wettelijke taken netjes uit te voeren, schaft het kabinet een stok achter de deur af. De overheid ontdoet het eigen falen van de sancties die daarop staan. De drogredenen staren je aan. Welke dienst is de volgende?

Ulli d’Oliveira is emeritus hoogleraar migratierecht aan de UvA en adviseur bij Prakken d’Oliveira Human Rights Lawyers.